Richard Powers – Orfeo (De Standaard)


Muziek voor na de eeuwigheid
Richard Powers’ ‘Orfeo’ is één van de vier Amerikaanse romans die de longlist van de Man Booker Prize 2014 haalden. Het is een bevlogen werk.
Kathy Mathys
Met zijn gouden stem en het getokkel op zijn lier betoverde de Griekse god Orpheus zijn tijdgenoten. De invloed van zijn muziek was zo groot dat ze een laagje beschaving over de mensen wierp, zelfs wilde dieren vlijden zich neer aan de voeten van de muzikant.
Dit is wat Peter Els wil: muziek componeren die niet zozeer mooi wordt bevonden, wel een revolutie ontketent, de mens buiten de tijd plaatst.
Richard Powers’ ‘Orfeo’ is het verhaal van een avant-gardecomponist die alles op het spel zet voor de kunst. Het is de elfde roman van de Amerikaanse schrijver van ‘Het zingen van de tijd’ en ‘De echomaker’.
Als kind vervelen ‘melodieën met de prettige geur van kool met rundvlees’ Els, popmuziek zegt hem niets. Hij leert klarinet spelen, geraakt in vervoering door Mozarts ‘Jupiter’, tot hij het stuk zo grondig kent dat de noten hem niet langer optillen, wel hard laten landen op de ruwe aarde.
Tijdens zijn studie ontmoet hij Clara, een celliste met haar tot aan de knieholtes, die in fluistertonen praat over het einde van de tonale muziek, zoals die wordt aangekondigd in Mahlers ‘Kindertotenlieder’. Vanaf dat moment komt Els’ in de kiem aanwezige liefde voor patronen in muziek volop tot bloei. De hele roman lang vraagt hij zich af welke richting het uit moet met de hedendaagse klassiek. Even denkt hij dat het verleden achter slot en grendel dient te verdwijnen. Later stelt hij die gedachte bij. Hij vindt nog steeds dat dissonantie een vorm van schoonheid is ‘die nog niet door gewenning is vernietigd’ maar gelooft nu dat we de toekomst achterwaarts binnen moeten wandelen, met uitzicht op wat was.
Concerten in de koeienstal
Clara verdwijnt uit beeld en dan ontmoet Els Maddy, een sopraan over wie de auteur schrijft: ‘Haar spoor is breed en stabiel genoeg voor hen tweeën.’ Maddy gruwt niet van enige conventie en toch is ze speels en avontuurlijk genoeg om nachtenlang naar de escapades van een groep experimentele muzikanten te luisteren.
Het zijn de jaren 1960 en uitgerekend in het lege Middenwesten van de V.S. muteert muziek in een veelheid aan stijlen. De experimentele pioniers – Powers voert onder andere John Cage op – verzinnen nieuwe regels die ze, niet lang daarna, zelf aan diggelen slaan. Het is de tijd van uitzinnige performances in stallen waar overdag de koeien loeien.
Els en Maddy trouwen, krijgen een dochter en dan verlaat Els de vrouwen. Maddy is niet bereid hem te volgen op een muzikale queeste die geen geld oplevert.
Het grootste deel van deze roman bestaat uit flashbacks die de oudere Els laten terugblikken. Zijn ideeën over muziek – de toekomst inlopen met blik op het verleden – gaan ook op voor de rest van zijn leven. Els, die een even grote passie heeft voor scheikunde als voor muziek, is op latere leeftijd gaan experimenteren als amateur-celbioloog. Hij wil kijken of hij muziek kan opslaan in DNA. Els krijgt Homeand Security achter zich aan, zij vrezen ervoor dat hij experimenteert met een gevaarlijk bacterieel virus.
Als lezer kan je het liefdesverhaal voorspellen maar dat deert niet, het boek bevat ruim voldoende onverwachte modulaties. De beschrijvingen van de muziek van onder andere Mahler, Messiaen, van hun beproefde kunstenaarslevens, zijn weergaloos en doen je zin krijgen hun werk beter te leren kennen.
Powers verkent veel wegen in dit boek dat een liefdesverhaal is, een essayistisch werkstuk over muziek, vorm en chemie, een verkenning van de kunstenaarsgeest, een thriller over paranoia in het Amerika van na 9/11.
De schrijver slaagt er in zijn werk niet altijd in om de ideeën te laten rijmen met de emoties, in ‘Gen voor geluk’ bijvoorbeeld. Hier zijn de twee wonderwel op elkaar afgestemd, is er een rijkdom aan ideeën en zijn er belangwekkende personages wier lot je vervoert.
Toch zijn er wat losse eindjes. Zo doet Powers weinig met het trauma uit Els’ kindertijd en is de beschrijving van Els’ vriendschap met een medekunstenaar schematisch.
‘Orfeo’ is een roman over vroeger, nu en later, een verhaal over het lawaai in deze wereld, of het zich nu voordoet in de gedaante van muziek of van een sms-geluid. Bovenal is het een liefdesverklaring aan muziek en aan de betekenis die ze heeft, niet enkel in het leven van Els, wel in alle mensenlevens.
****
Richard Powers – Orfeo – vertaald door Rob van Essen – Atlas Contact 329 blz. – oorspronkelijke titel: Orfeo