Onderhuidse xylofoon
Nog voor ze doorbrak met haar fabuleuze grootstadsroman ‘De kinderen van de keizer’ schreef Claire Messud twee novelles, die nu in één bundel verschijnen. Het blijken meer te zijn dan vernuftige vingeroefeningen.
Ik kan me geen mooier boek uit 2006 herinneren dan ‘De kinderen van de keizer’. Claire Messud kende New York enkel van vakantiebezoeken. Toch schreef ze een indringend portret van de stad en haar jachtige inwoners. Messud heeft een Canadese moeder en een Frans-Algerijnse vader. Haar kindertijd sleet ze in Canada en Australië. Ze mag dan al jaren in Boston wonen, Messud voelt zich niet verknocht aan één plek en dat merk je in haar werk. ‘Een eenvoudige vertelling’ speelt in de Oekraïne, Duitsland en Canada. Het is een nagenoeg geruisloos verhaal over ingehouden verdriet. Maria Poniatowski is een Oekraïense vrouw die na de Tweede Wereldoorlog naar Canada trekt met haar Poolse man en baby. Ze werkt als huishoudster voor welgestelde dames met praalhuizen en vraagt zich af of haar werkgeefsters Maria’s kampengeur nog kunnen opsnuiven. Maria’s hele familie belandde in een werkkamp. Messud beschrijft Maria’s ontberingen summier. Ze heeft het over ‘de eindeloze uren in het stoffige veld’ en ‘de onderhuidse xylofoon die hun ribbenkast was’. Toch zoemt ze vooral in op Maria’s overlevingsdrang en haar liefde voor de Poolse Lev.
Net zoals ‘De kinderen van de keizer’ eigenlijk geen roman is over 11 september 2001, is ‘Een eenvoudige vertelling’ geen kampenverhaal. In haar bejubelde roman beschreef Messud de aanloop naar de tragedie, hier gaat het om de jaren nadien. Maria en Lev leiden een ersatzleven van ‘niet-verspillen en veiligstellen’. Vooral Maria blijft het gevoel hebben dat er ‘een gespannen veer in haar lijf zat’. Ze is ontgoocheld wanneer haar enige kind met een Duitse trouwt en minacht haar werkgeefsters met hun pietluttige problemen. Toch krijgt Maria geleidelijk aan begrip voor één van de dames, mevrouw Ellington. De ouder wordende Ellington is minder hardvochtig en haar haperende bewegingen wekken Maria’s medeleven. Ze beseft dat haar werkgeefster even onzichtbaar is geworden als zijzelf.
Ook in de tweede novelle, ‘De jagers’, vinden we een hoofdpersonage dat het gevoel heeft dat het leven hem ontglipt. Net als Maria staat hij aan de zijlijn meewarig te kijken. Het gaat om een Amerikaanse wetenschapper die in Londen onderzoek doet naar ideeën over de dood. Al heel snel blijkt dat ‘de dokter des doods’ een bijzonder subjectieve kijk heeft op de dingen en dat we zijn observaties met een korrel zout dienen te nemen. Buurvrouw Ridley Wandor verstoort het monnikenbestaan van de onderzoeker. Deze vrouw ‘met haar bijna mongoloïde uiterlijk’ vervult de verteller met een gevoel van allesverterende walging. Tot zijn eigen ontzetting begint de wetenschapper, die zich aanvankelijk opgejaagd voelt door Ridley, zijn buren te bespioneren: ‘Ik was een voyeur geworden, de prooi die jager werd.’ Zijn fantasie slaat zodanig op hol dat hij horrorscenario’s over zijn buren verzint. Dient Ridley haar hoogbejaarde moeder, die nooit het huis verlaat, arsenicum toe? Wie mishandelt wie in de benepen vertrekken van de Wandors? Messud blijkt de geijkte horrorconventies in de vingers te hebben. Toch is het haar niet om conventionele suspens te doen. De epigraaf van ‘De kinderen van de keizer’ kwam van de Engelse auteur Anthony Powell en luidde: ‘Wat van belang is, is niet wat mensen overkomt, maar wat ze denken dat hen overkomt.’ Dat citaat is net zo goed van toepassing op ‘De jagers’, een verstikkend verhaal over een man die zijn greep op de werkelijkheid stilaan verliest.
Hier en daar ontbreekt het Messud nog aan de uitgekiende zelfbeheersing die ze etaleerde in ‘De kinderen van de keizer’. Over Maria schrijft ze ‘In haar poging om haar leven te behouden, in al zijn dierbare betekenissen, had ze verhinderd dat het leven binnenkwam.’ Dat had de lezer zonder deze explicitering zelf wel al begrepen. Toch laten deze novelles al Messuds grote talent voor psychologische en thematische diepgang zien.
***
Claire Messud, Een eenvoudige vertelling, Anthos, 188 blz.