Personages die denken
‘Het boek van de kinderen’ is een rijk gestoffeerde roman over elfen, sprookjesschrijvers en socialisten avant-la-lettre.
Door Kathy Mathys
In de romans en verhalen van de Engelse A.S. Byatt krioelt het van de dichters, denkers, kunstenaars en wetenschappers. Byatt verbaast zich constant over de personages in hedendaagse Engelse fictie, die weliswaar een heleboel voelen maar weinig nadenken. ‘ In mijn boeken kruipt de topacademicus niet enkel in bed met de schone, hij doet ook aan wetenschap,’ aldus Byatt, die in haar bestseller ‘ Obsessie’ een verliefd stel literatuurwetenschappers opvoerde.
‘ Het boek van de kinderen’, dat begint in 1895 en loopt tot na de Eerste Wereldoorlog, speelt onder kinderboekenschrijvers, theosofen, Fabians en vrijdenkers. Byatt zoemt in microscopisch detail in op twee huishoudens, die in de loop van de roman steeds nauwere banden krijgen. Olive Wellwood schrijft mierzoete kinderverhalen om den brode, maar ze wil ‘waden door het bloed’. Olive laat zich inspireren door wrede Duitse sprookjes waarin prinsessen belaagd worden door hun eigen vader. Ook Olives kinderen maken deel uit van haar verhaalwereld, iets waar vooral de hypergevoelige Tom onder lijdt. Byatt baseert zich vaag op bekende geschiedenissen van artiestenkinderen die zich kortgewiekt zagen door de scheppingsdrang van hun ouders. Olive heeft veel weg van Edith Nesbit, kinderauteur, lid van de Fabian Society en bekend om haar onorthodoxe huwelijk. De Wellwoods hebben een wervelend, vrolijk vrijdenkersnest. Toch gaan er veel kwalijke geheimen schuil achter het William Morris-behang. De Wellwoods komen op allerlei manieren in contact met het gezin van pottenbakker en keramiekkunstenaar Benedict Fludd, de naargeestige koning van een welhaast betoverde hofhouding. De vrouw des huizes en haar dochters zijn apathische dwaallichten die wegdeemsteren in de gangen van hun armoedige huis.
Byatt volgt beide kroostrijke gezinnen tijdens midzomerfeesten, lange wandelingen door een veranderend Engels landschap en socialistische debatten. Aan de hand van de levens van haar personages heeft ze het over feminisme, socialisme, de rol van het kind in het laat-Victoriaanse Engeland, sprookjes en poppentheater. Het is een grillige tijd, waarin sommige vrouwen nog hun opwachting maken als debutante op een bal, terwijl anderen al dromen over een carrière als arts.
Byatt, die eerder vooral schreef over het Victoriaanse tijdperk en over de periode na Wereldoorlog Twee heeft bergen research verzet. Haar tekst ademt deskundigheid uit en soms is die informatief-didactische component te nadrukkelijk aanwezig. Vooral tijdens de politieke discussies voert Byatt haar cast te nadrukkelijk op als vertolkers van ideeën. Zelfs de a-politieke Tom, een haast dierlijke figuur die heel dicht bij de natuur leeft, representeert een type uit die tijd. Hij is een rijke, melancholische jongeman met een rusteloze zwerfzucht. In de fragmenten met Tom laat Byatt een vergeten Engels decor tot leven komen. Het is een zinnelijk landschap met in modder kronkelende vissen en sprookjesachtige boomkruinen. Deze krachtige, lyrische passages doen denken aan ‘Wolf Solent’ van John Cowper Powys en hebben niet dat stoffige van sommige binnenhuisscènes in het boek.
Hoeveel informatie heeft een lezer nodig? Het is een vraag die je steeds weer overvalt tijdens het lezen van dit boek. Hoeveel beschrijvingen van tea-gowns ‘ van dunne, crèmekleurige libertystof, bedrukt met veldbloemen, korenbloemen, klaprozen en margrieten’ kan een mens aan? Olive merkt op dat waargebeurde feiten waarvan de schrijver alle details kent, niet geschikt zijn als grondstof voor fictie. Er is namelijk niet genoeg ruimte meer voor verzinsels. Dit principe geldt ook voor de lezer die details nodig heeft, maar niet zoveel dat hij wordt lamgeslagen. Met ‘Het boek van de kinderen’ bewandelt Byatt de ragfijne draad tussen mysterie en overdaad. Soms vertelt ze te veel, soms te weinig.
Haar overgangen van het intieme naar het wereldtoneel zijn soms te bruusk: ‘Violet deed het huishouden. Karl Marx overleed.’
Byatt neemt een 25-tal personages in het vizier. Dat zelfs het lot van een minder uitvoerig behandelde telg je raakt, is een hele prestatie. Byatt voert complexe figuren op en met name Olive en Benedict blijven intrigeren. Dat deze roman eindigt met de Eerste Wereldoorlog is logisch. Byatts verhaal is als een neerwaartse spiraal die uitmondt in vernietiging. De oorlog veegde het laat-Edwardiaanse Engeland weg. Het is jammer dat Byatt, die zoveel ruimte neemt voor de beschrijving van haar setting, de oorlog zo snel afhaspelt. Daardoor heeft het slot van dit boek niet de emotionele weerklank die het verdient. ‘Het boek van de kinderen’ komt moeizaam op gang, heeft een wervelend, magisch midden en eindigt al te bruusk. Hij is minder gelijkmatig dan ‘Obsessie’. Toch blijft dit begeesterende universum van bleekogige prinsessen en wisselkinderen je door het hoofd spoken.
A.S. Byatt – Het boek van de kinderen – De bezige Bij – 749 blz. – 29.90 €.