Geestig en geëngageerd
Tweehonderdvijftig jaar geleden werd Jane Austen geboren en dit jubileum wordt gevierd met enkele boeiende publicaties. Ik schreef erover voor De Standaard der Letteren.
‘I write only for fame,’ grapte Jane Austen in een brief aan zus Cassandra. Had ze dit gemeend, dan was ze er al lang mee opgehouden voordat haar eerste roman ‘Sense and Sensibilty’ in 1811 verscheen. Austen was toen 36. Zes jaar later zou ze overlijden. Ze schreef de rest van haar oeuvre niet enkel tijdens die laatste jaren. Haar leven lang werkte ze eraan, zoals we zien in ‘Jane Austen. Verteld en verbeeld’ een graphic novel van Austen-deskundige Janine Barchas en illustrator Isabel Greenberg. De makers van deze liefdevolle biografie tonen de zussen Austen als een hecht duo. Geen van beiden trouwden: Cassandra wilde na de dood van haar verloofde geen ander en Jane kreeg een aanzoek van een bemiddelde man van wie ze nooit kon houden; ze wist dat een huwelijk en dus een hoop kinderen het einde van haar schrijverschap zou betekenen.
Greenberg tekent Austens wederwaardigheden in paaskleuren: geel voor Janes jurk, lichtblauw voor die van haar zus. Ze schakelt over op vuurrood en felroze voor de momenten waarop Austen brainstormt over haar werk en waarin Emma, meneer Darcy en consoorten tot leven komen. Soms lopen de kleuren door elkaar heen, zoals op het ontroerende beeld van Austens sterfbed. ‘Nooit alleen,’ zegt de schrijfster, die omringd is door enkele van haar personage in rozerood.
Natuurlijk is deze biografie selectief (voor een grondiger en completer overzicht kun je bijvoorbeeld terecht bij de biografie van Claire Tomalin). Toch is hij zowel bekoorlijk voor rasechte Janeites, zoals de trouwe schare fans te boek staat, als voor Austen-beginners. Je wordt deelgenoot van Austens (literaire) worstelingen en van haar maakproces. Bovendien bevat het boek leuke knipogen naar Austenfilms en – series. De verteltoon is geestig, net als die van Austen zelf, en het geheel is elegant vertaald door Katrien Verelst, die het boek van een heerlijk Austeniaanse ondertitel voorzag.
Ik heb behoorlijk wat gelezen over Austen en was toch weer geraakt door de veerkracht van deze schrijver. Zo werd ‘Pride and Prejudice’ afgewezen en werkte Austen er maar liefst vijftien jaar aan voor ze het weer durfde voor te leggen ter publicatie. Austen beschikte niet altijd over rustige schrijftijd. De zussen dienden bij te springen in de kroostrijke gezinnen van hun broers. Wat de schrijfster voor mij ook zo innemend maakt, is haar onvermoeibare pleidooi voor het genre van de roman. In haar tijd stond de roman nog vaak te boek als onstichtelijk, zoals we ook lezen in Rebecca Romneys ‘Jane Austen’s Bookshelf. The Women Writers Who Shaped a Legend’. Austen voerde stiekem ‘campagne’ voor het genre. Haar intelligentere personages zijn romanlezers, licht ridicule sujetten als meneer Collins, de pastoor in ‘Pride and Prejudice’, spreken kwaad over de roman.
Rebecca Romney schreef een van de beste boeken die naar aanleiding van Austens jubileum verschijnen. Bijzonder is dit, want zij is geen schrijver of academicus, wel een handelaar in zeldzame boeken. Tijdens een van haar werkbezoeken ontdekt ze een vroege editie van ‘Evelina’, een roman van Frances Burney. Romney herinnert zich Burney als een van Austens favoriete auteurs. Wie las Austen nog meer, vraagt ze zich af? Shakespeare natuurlijk, Milton, Defoe, maar ook een heleboel schrijfsters, zoals Ann Radcliffe, Hester Piozzi en Maria Edgeworth. Die mannelijke favorieten weten zich verzekerd van een plekje in onze literaire canon. Maar hoe zit het met die vrouwen? Waarom lezen we die niet meer? Dat wordt de centrale vraag in Romneys zoektocht. Deze boekhandelaar injecteert haar debuut met de spanning van een detective, ze schrijft uitermate bevlogen over een generatie van vergeten vrouwen. Aan het eind heb ik een lijstje met namen verzameld van te ontdekken schrijfsters.
De auteurs die Romney onderzoekt, waren stuk voor stuk succesvol. De meeste van hen genoten ook kritische bijval. Het werk van dichter Charlotte Smith was van grote invloed op dat van William Wordsworth en Samuel Coleridge. De stijl van Ann Radcliffe, auteur van de gotische roman ‘De mysteries van Udolpho’, werd door sommigen zelfs vergeleken met die van Shakespeare. Hoe het voor deze schrijvers dan toch verkeerde? Romneys boek toont keer op keer dat een negatieve aanval fataal kan zijn. Zo laat Wordworth zich minachtend uit over het gotische genre. Ook Walter Scotts biografie van Ann Radcliffe beschadigde haar reputatie. Of neem Charlotte Lennox, schrijver van de roman ‘The Female Quixote’, een soort vrouwelijke ‘Don Quichote’. Lennox was bevriend met schrijver Samuel Johnson. Een eeuw na verschijning van haar roman beweerde een journalist dat een deel van het boek door Johnson was geschreven, iets wat decennia lang herhaald werd in artikels over Lennox. Inmiddels hebben wetenschappers deze bewering weerlegd, maar de schade is er niet minder om.
Wat een rijk boek schreef Romney! Niet alleen deelt ze haar leeservaringen en weet ze de lezers ervan te overtuigen dat deze schrijvers het ontdekken waard zijn, ze zoekt ook naar sporen van hun werk in dat van Austen. Laatstgenoemde stopte niet onder stoelen of banken dat ze zich verbonden voelde met haar voorgangers en tijdgenoten. Austen verwijst in haar brieven en romans veelvuldig naar andere schrijvers . De titel van ‘Pride and Prejudice’ ontleende ze zelfs aan de roman ‘Cecilia’ van Frances Burney. Austen staat te boek als de eerste vrouwelijke auteur van naam in Engeland, maar inmiddels weten we dat de canon ook een instrument van uitsluiting kan worden, iets wat Romney met veel overtuiging brengt.
Romney toont ook hoe het vrouwen in de late achttiende en vroege negentiende eeuw wettelijk verging. Velen zien Austen deze dagen als de allerbeste romance-schrijver ooit. Toch was ze ook een politiek schrijver die de vrouwonvriendelijke mechanismen van de Engelse maatschappij op een lichtvoetige manier blootlegde in haar werk.
Wie meer wil weten over laat- achttiende-eeuwse denkbeelden en hun doorwerking in Austens fictie kan er Janet Todds ‘Living with Jane Austen’ bijnemen. Todd is een academicus die vaker over Austen heeft geschreven. Ze combineert haar kennis met autobiografische stukken over haar leeservaringen. Dit boek bevat hoofdstukken over thema’s als ziekte en dood in Austens werk of de donkere kant van meneer Darcy. Todd analyseert de teksten van Austen tot in de details. Ze maakt er de lezer bijvoorbeeld attent op dat Austen nauwelijks onthult wat Darcy denkt. Dat maakt hem natuurlijk des te mysterieuzer. Ze citeert ook een geestige opmerking van Hilary Mantel. Die werkte vlak voor haar dood aan een vervolg op ‘Pride and Prejudice’. Mantel vermoedde dat Darcy niet zozeer mysterieus was maar een beetje dom. Hoewel Todds boek boeiende overpeinzingen en analyses bevat, is het stug geschreven, zelfs rommelig bij momenten. In haar nawoord geeft de schrijfster toe dat ze het snel heeft gemaakt met het oog op het jubileum. Dat is er wel aan te zien.
Wat deze drie titels met elkaar delen, is het beeld dat ze scheppen van Austen als een briljant realist met een ongekend scherp oor voor dialoog. Austen was ‘a wit’, maar ze was meer dan een van de geestigste schrijvers ooit. Wat vooral imponeert, is het geloof in haar eigen stem. Uit alles wat ze schreef, straalt een indrukwekkend vertrouwen in haar schrijverschap. Wie ook in de drie boeken een pluim krijgt, is zus Cassandra, die lang verguisd is omdat ze een deel van Austens brieven zou hebben vernietigd. Ze krijgt terechte lof want ze was niet enkel Austens eerste lezer en grootste fan. Ze nam een groot deel van Janes taken op zich en heeft er mede voor gezorgd dat we twee eeuwen later nog steeds kunnen genieten van het werk van haar zus.
Kathy Mathys
**** Janine Barchas en Isabel Greenberg – Jane Austen. Verteld en verbeeld – vertaald door Katrien Verelst – Pelckmans.
**** Rebecca Romney – Jane Austen’s Bookshelf. The Women Writers Who Shaped a Legend – Bonnier Books.
***Janet Todd – Living with Jane Austen – Cambridge University Press.
Afbeelding 2: portret van Jane door haar zus Cassandra/Afbeelding 3: de schrijftafel van Jane Austen