Het leven van zijn hart

In 2008 overleed de vrouw van Julian Barnes na een kort ziektebed. In ‘Levels of Life’ vertelt de schrijver wat hij te weten kwam over de mechaniek van verdriet.

Kathy Mathys

Voeg twee dingen samen die niet eerder werden samengevoegd en de wereld ziet er anders uit, schrijft Barnes. Wat je krijgt, is zoveel meer dan de som der delen. Het is een observatie die niet enkel geldt voor fotografie en ballonvaart, voor de ontmoeting van twee geliefden maar ook voor ‘Levels of Life’ zelf. Trek je dit boek uit elkaar, dan vind je een essay, een kortverhaal en een essayistische memoire, drie delen die door kruisbestuiving iets groots opleveren. De kans dat de aandacht van de lezer vooral uitgaat naar deel drie, waarin Barnes schrijft over het verdriet na de dood van zijn vrouw, literair agente Pat Kavanagh, is groot. Toch zou het zonde zijn om de ballonvaartpioniers uit de eerste helft van het boek over te slaan.

Fabelachtige figuren waren het, die eerste ballonvaarders. Ze lieten zich meedrijven door de elementen ; sommigen verbrandden levend in de lucht. Pas toen luchtballons voorzien waren van een degelijke motor werd het luchtruim een veiligere plek. Kolonel Fred Burnaby, die in de late negentiende eeuw zijn hart verloor aan theaterdiva Sarah Bernhardt, zocht naar manieren om de gevaren van rukwinden en regenvlagen te omzeilen. Barnes beschrijft de romance in de vorm van een kortverhaal met veel dialogen. Wanneer Burnaby Bernhardt ten huwelijk vraagt, antwoordt ze in metaforen. Ze heeft enkel interesse voor een ballonrit in een grillig, windgedreven vaartuig. De gemotoriseerde versie zou haar niet bevredigen. Nochtans is een huwelijk geen rit zonder gevaren en verbranden de inzittenden vaker wel dan niet hun vleugels, lijkt Barnes te zeggen. Elk liefdesverhaal eindigt, haast onvermijdelijk, als een verhaal van verlies. Soms verliest de een, soms de ander, soms staan beiden met lege handen.

Kantelmoment

In het eerste deel van ‘Levels of Life’ beschrijft Barnes op die elegante, soms lichtironische manier van hem, het leven van ballonvaarder, fotograaf en journalist Félix Tournachon, bekend onder de naam Nadar. Hij liet een donkere kamer bouwen in de buik van zijn luchtballon en nam foto’s van de aarde. Het was een kantelmoment waarop de mens zich zag vanuit een ander perspectief, van op afstand. Goede romanschrijvers doen hetzelfde: ze veroorzaken een wervelwind in het hoofd van de lezer, die een heel andere blik krijgt op de dingen. De passages over Nadar blijven hangen in je hoofd en krijgen pas hun volle betekenis wanneer Barnes het heeft over verdriet om de doden. Wie rouwt om een geliefde, beschikt niet meer over het tweevoudige perspectief. De wereld lijkt plots ver weg. De pijn dwingt je je eigen identiteit te herzien: je bent niet langer de mens die je was aan de zijde van de geliefde.

Succesvol rouwen

De metaforen waarvan Barnes zich bedient in de eerste helft van het boek laat hij varen in het laatste deel, waarin hij zijn vrouw onomwonden ‘het hart van mijn leven; het leven van mijn hart’ noemt. Pat Kavanagh overleed in het najaar van 2008 aan een hersentumor, 37 dagen na de diagnose. Barnes schrijft dat hij graag oud was geworden aan haar zijde, dat hij, net zoals Nadar dat deed voor zijn vrouw Ernestine, graag het haar van haar slapen had geveegd.

‘Levels of Life’ doet denken aan rouwboeken van Joan Didion of Connie Palmen, wanneer Barnes de reacties van de buitenwereld beschrijft. Sommigen reageren bot, sommigen zeggen te weinig, anderen te veel. Sommigen zeggen precies wat hij nodig heeft. Elk verdriet is uniek, vindt Barnes, banaal ook. Rouwen, dat doe je naargelang je karakter. Dat geldt ook voor schrijven over rouw: Barnes wachtte lang, veel langer dan Palmen of dan Joyce Carol Oates.

Er is woede om de onverschilligheid van het universum, om de nieuwe cartografie. Oude, geliefde plekjes worden valkuilen waar het verdriet in alle hevigheid opbloeit. Barnes krijgt te horen dat hij geluk heeft: niet iedereen rouwt zo ongecompliceerd en totaal voor een overleden partner. Hij overweegt zelfmoord maar omdat de herinneringen aan zijn vrouw vooral in hem voortleven, zou hij haar doden voor een tweede keer.

Barnes schrijft heel precies, heel doordacht. Dat belet niet dat er woede zit in dit boek, met name in de passages over ‘succesvol rouwen’. Is dat vergeten of juist herinneren? Barnes schrijft dat hij elke dag met zijn vrouw praat en dat die dialoog hem in leven hield de voorbije vier jaar. Voor de ongelovige schrijver is er geen hoop op een hereniging na de dood. De kern van dit boek is somber en biedt weinig troost. Over leven en dood denkt Barnes het volgende: ‘It is all just the universe doing its stuff.’Er is geen patroon, er is enkel willekeurig geven en nemen.

‘Levels of Life’ is meer dan alleen een boek over rouw, over verdriet dat niet afneemt met de jaren. Het is een uitdagende bespiegeling over herinneren, over de manier waarop we verhalen maken van onze levens. In dat opzicht is dit hybride werkstuk de perfecte opvolger voor ‘Alsof het voorbij is’.