Zwarte en blanke lepel

Dan Brown kreeg vorige week het nakijken van debutante, Kathryn Stockett. ‘Een keukenmeidenroman’, nu de nummer één op de New York Times Bestseller-lijst, vertelt een peperkoeken verhaal over racisme in Mississippi.

Kathy Mathys

Kathryn Stockett groeide op in Jackson, Mississippi, een plek die de hippe New Yorkers die ze als volwassene tegen het lijf liep, niet meteen tot enthousiaste uitlatingen inspireerde. Sommigen, zo vertelt Stockett in het nawoord van haar boek, hadden het in neerbuigende termen over het mooie landschap, anderen hielden het op: ‘God, wat zul jij blij zijn dat je daar weg bent.’ Stockett vergelijkt haar geboortestaat met haar moeder: ‘Ik mag steen en been over haar klagen, maar wee je gebeente als je kwaad over haar spreekt waar ik bij ben, tenzij ze ook jouw moeder is.’

Stocketts ouders gingen uit elkaar toen ze zes was en het meisje kreeg een bijzondere hechte band met Demetrie, de zwarte hulp van haar grootmoeder. Terwijl Demetrie karamelcake en kippen bakte, luisterde Stockett naar haar verhalen. Jarenlang vermoedde ze dat Demetrie van geluk mocht spreken dat ze bij een betrouwbare, christelijke familie terechtgekomen was. Later schaamde Stockett zich om het medelijden dat ze had gevoeld bij de aanblik van zwarten in de stad. Stockett wapent zich in haar nawoord tegen mogelijke kritiek. Ze beseft dat het netelig is om als blanke vanuit het standpunt van zwarten te schrijven. De genegenheid tussen blanken en zwarten is een lastig onderwerp. Was die affectie oprecht of had ze meer met blank medelijden, dan wel zwart pragmatisme te maken? Stockett is er in elk geval van overtuigd dat Demetrie haar liefde beantwoordde.

Drie sterke vrouwen

Tussen 1962 en 1964 kwam de burgerrechtenbeweging op gang, al was daar in Jackson in het begin nog niet veel van te merken. Stocketts blanke rijke dames bladeren lusteloos door Life Magazine maar hebben nauwelijks oog voor de foto van Martin Luther King op de cover. Ze hebben het over de nieuwste rage – airconditioning – en behalve bakcommissies, bridgeclubs en liefdadigheidskringen doet niets hun harten sneller slaan. Ze zamelen geld in voor hongerende kinderen in Afrika maar behandelen hun eigen keukenhulp als een vod. Hun stemmen klinken drie octaven hoger, zodra een servet niet perfect is geplooid. Miss Hilly is de incarnatie van de duivel, zo lijkt het. Ze schept er plezier in om iedereen – blank en zwart – onder de duim te houden en verspreidt overal leugens over haar voormalige keukenhulpen. We zien Miss Hilly door de ogen van drie vertelsters, twee zwarte en één blanke. Keukenhulp Aibileen koestert de blanke kinderen die ze verzorgt en pakt haar biezen wanneer de baby’s groter worden en niet langer kleurenblind zijn. Minny’s werkgeefster is Miss Celia, een Marilyn Monroe-achtige verschijning met valse wimpers, die rondloopt in roze babydolls. Minny heeft een gewelddadige man en een grotere kroost dan haar lief is. Minny en Aibileen krijgen een ongewoon verzoek van Skeeter, een blanke vriendin van Miss Hilly. Of ze hun levensverhaal willen vertellen, de goede en de kwade kanten. Skeeter heeft grote ambities en hoopt ooit belangrijkere dingen te schrijven dan de huishoudrubriek in de plaatselijke krant. Miss Hilly’s obsessie met aparte toiletten voor de keukenhulp werkt Skeeter op de zenuwen. Skeeter ontmoet de zwarte keukenhulpen in het geheim en in het volle besef dat hun onderneming risicovol is.

Peperkoeken sfeer

Minny, de stoerste van de drie vertellers, vindt dat het tijd wordt voor een ander verhaal dan ‘Gone With the Wind’, dat er volgens haar teveel uitzag als een gezellig theekransje. Het klopt dat Stockett de hulp-werkgeefster-relatie minder idyllisch voorstelt dan in de filmklassieker. Minny en Aibileen kokhalzen wanneer ze de bevlekte lakens van hun bazen met de hand moeten wassen. Ze worden wisselend vernederd en genegeerd. Toch is de algemene toon van ‘Een keukenmeidenroman’ minder grimmig dan de thematiek doet vermoeden. Op Facebook noemde een fan van het boek ‘Een keukenmeidenroman’ geëngageerde chicklit. Zo ver zou ik het niet willen drijven. Toch heeft Stockett meer aandacht voor het recept van maïsbrood dan voor de politieke acties die in het tweede deel ook Jackson bereiken. De zoon van één van de hulpen krijgt een blindmakende klop van een werkgever. Verder gaat Stockett niet in haar beschrijving van het geweld. Of om het met Stocketts eigen woorden te zeggen: ‘De verhalen ontvouwden zich als zacht linnengoed’.

Meeslepend

‘Een keukenmeidenroman’ is dus geen Toni Morrison, dat moge duidelijk zijn. Toch slaagt Stockett er erg goed in om te beschrijven hoe de seggregatiewetten het dagelijkse leven bepaalden. Zo moest de zwarte keukenhulp het eten proeven met een aparte lepel, om de verspreiding van besmettelijke ziekten tegen te gaan. Minny en Aibileen zijn levendige figuren, die een ouderwets ‘zwarte’ dialect spreken, waarvan in de Nederlandse vertaling niets overblijft. De vertaalster gebruikt wendingen als ‘dacht ik bij mijn eigen’ en ‘effe iets over’, wat niet meteen helpt om het Mississippi van de jaren 1960 te voorschijn te toveren. Skeeter, de magere intellectuele, die op haar 23ste naar New York trekt, is ook aandoenlijk. Problematischer zijn personages als Miss Hilly, die karikaturaal slecht is, en Miss Celia, een Southern belle met weelderige boezem en Tennessee Williams-achtige neuroses.

Aan spanning en cliffhangers ontbreekt het ‘Een keukenmeidenroman’ niet. Stockett is een rasvertelster die haar meeslepende verhaal met veel gevoel voor timing brengt. Alleen is het jammer dat het boek hier en daar vervalt in slapstick en dat Stockett het niet heeft over het effect van Skeeters interviewboek in de wijde wereld. Ze blijft hangen in de incestueuze kring van Jackson. Lezers wereldwijd drukken ‘Een keukenmeidenroman’ vooral aan het hart om de knappe personages. Of om het te zeggen met de woorden van lezeres Kimberly: ‘Ik had zin om in het boek te kruipen en die zelfingenomen Miss Hilly een flinke dreun te verkopen!’

**
Kathryn Stockett

Een keukenmeidenroman

Vertaald door Ineke van Bronswijk, Mistral Uitgevers, 494 blz., 19,95 €. Oorspronkelijke titel: The Help.