Genre-experimenten bij Michael Cunningham
De geest in de machine
Michael Cunningham is vooral bekend om De uren, een op Mrs Dalloway van Virginia Woolf geïnspireerde roman over het innerlijke leven van drie vrouwen. Door Stralende dagen, Cunninghams eerste roman in zeven jaar, waart de geest van een andere literaire reus, die van de negentiende-eeuwse dichter Walt Whitman.
Kathy Mathys
Michael Cunninghams Huis aan het einde van de wereld (1990) is een doorleefde roman waarin een homoseksueel, zijn biseksuele partner en een heteroseksuele vrouw samen een kind trachten groot te brengen. Ook Bloedverwanten (1995), met als hoofdpersonages een dra g queen en een Grieks-Amerikaanse familie, was niet meteen het portret van een traditioneel Amerikaans gezin. In De uren (1998) ging Cunningham op vormelijk vlak de experimentele toer op. Opnieuw bracht hij een erg aangrijpend verhaal met fascinerende, zij het niet altijd even conventionele personages. De drie vrouwelijke hoofdfiguren leefden in verschillende periodes maar hadden allen een bijzondere band met de roman Mrs Dalloway van Woolf.
In Stralende dagen gaat Cunningham nog een stapje verder. Niet alleen krijgen we drie verhalen in uiteenlopende tijdperken. Cunningham waagt zich ook aan verschillende literaire genres: deel één is een spookverhaal à la The Turn of the Screw van Henry James en dan volgen nog een detective- en een sciencefictionverhaal. Door dit gejongleer met genres is Stralende dagen minder organisch en een stuk ontoegankelijker dan De uren. Toch is het allerminst een verzameling van onafhankelijke verhalen. In de drie delen treden telkens min of meer dezelfde personages aan, twee volwassenen en een kind. Catherine is een vrouw die gebukt gaat onder een groot verlies. Simon heeft een intrigerende relatie met machines en de dertienjarige Lucas is een jongen met een misvormd hoofd die de gave heeft van een ziener en die bezeten lijkt door de poëzie van Walt Whitman. De drie verhalen spelen zich af in New York, met name in Central Park en op de Lower East Side. Cunningham gebruikt ook bepaalde objecten steeds opnieuw. Zo is er een witte kom die voor de personages een bijzondere betekenis heeft of de Bethesda-fontein in Central Park die in alle verhalen een belangrijke locatie vormt. Op thematisch vlak zijn dit allen verhalen over liefde en – vooral – dood. Ook de relatie tussen mens en machine keert terug, net als de vraag wat het betekent om een ziel te hebben en of machines meer zijn dan geestesloze metalen constructies.
Het openingsverhaal speelt zich af in de negentiende eeuw, op het moment dat New York zich net heeft opgewerkt tot een grote industriële mogendheid. Lucas is de jongere broer van Simon, die bij een gruwelijk arbeidsongeval om het leven kwam. Lucas, die vanaf nu instaat voor zijn zieke ouders, neemt Simons job over. Hij voelt zich ook verantwoordelijk voor Catherine, die op het punt stond te trouwen met Simon. Lucas is een misvormde jongen die geobsedeerd is door Leaves of Grass, de belangrijkste dichtbundel van de Amerikaanse dichter Walt Whitman. Hoewel hij het zelf niet wil, citeert Lucas constant frasen uit Whitmans meesterwerk. Geleidelijk aan begint Lucas te geloven dat de machine waaraan hij werkt niet levensloos is. Hij meent zelfs dat Simon via de machine tot hem spreekt en dat hij de nog levenden wil meetronen naar het dodenrijk.
Het detectiveverhaal, het meest traditionele van de drie, speelt zich af in de prille éénentwintigste eeuw en is duidelijk een reactie op de gruwelen van 11 september. Deze keer is Cat een zwarte vrouw, die bij de bijzondere politiecel ‘Ontmoediging’ werkt. Cat scant telefoonoproepen van mensen die dreigen met een terroristische aanslag. De meest alarmerende geeft ze een code rood. Cat, die een bijzondere gave heeft voor deze job, laat toch een steek vallen en één van de bellers glipt door de mazen van het net. Een paar dagen later blaast een kleine jongen zichzelf en een oudere man op nabij Ground Zero. Al gauw blijkt dat nog andere kinderen bij de zaak betrokken zijn en dat ze allen moeiteloos de verzen van Walt Whitman kunnen ophoesten.
Het sciencefictionverhaal, gesitueerd over 150 jaar, is het meest bevreemdende van de drie. Manhattan, dat nu Old New York wordt genoemd, is inmiddels een naargeestig pretpark dat enkel nog bezocht wordt door toeristen. Alle inwoners van Old New York zijn acteurs, die de rol spelen van schizofrene daklozen of gedreadlockte fietskoeriers. Simon is een illegale androïde die geleidelijk aan emoties begint te ontwikkelen. Hij vlucht uit New York met aan zijn zijde Catareen, een buitenaardse vrouw met een hagedisachtig uiterlijk die samen met haar soortgenoten op de aarde strandde.
Het hoofdpersonage van Stralende dagen is de stad New York, een bruisende entiteit die ondanks talrijke tragedies telkens weer uit zijn as herrijst. Cunningham heeft het over ‘de machinerie van de stad, zijn overrompelende, vrije en dissonerende poëzie’. Hij tekent een fascinerend beeld van New York als de ultieme bezielde machine, een plaats waar zich net zo veel blije gebeurtenissen als gruwelen voltrekken. Van Cunninghams stadsbeschrijvingen gaat een stuwende kracht uit en het is vooral hier dat Cunninghams roman heel dicht bij het werk van Walt Whitman staat. Whitman was één van Amerika’s grootste dichters, die zijn meest beroemde werk, Leaves of Grass, telkens weer herschreef. De eerste druk uit 1855, met als beroemdste gedicht Song of Myself, vormde maar een fractie van de uiteindelijke versie. Eén van de personages in Stralende dagen laat zich terecht ontvallen dat je Whitman eigenlijk niet kan verklaren. Hij was een mysticus, een extaticus die van alles en iedereen hield. Hij zag het leven als iets vluchtigs, iets dat opging in het vlieten van alles. De dood was voor Whitman niet afschrikwekkend omdat hij deel uitmaakte van die eeuwige kracht. Whitman verschijnt heel even in Stralende dagen maar toch is hij nauwelijks een personage van vlees en bloed. Wanneer Lucas zijn held op straat ziet, heeft de ontmoeting meer weg van een goddelijke verschijning. Het is eigenlijk niet altijd even duidelijk wat Cunningham nu zelf vindt van Whitmans werk. De uren toonde duidelijk hoezeer de schrijver het oeuvre van Woolf bewonderde. Uit Stralende dagen spreekt een sinistere ambiguïteit. Lucas spuit de versregels van Whitman als een gestoorde die niet lijkt te weten waarover hij het heeft. De terroristen uit deel twee geven een wel erg akelige invulling aan Whitmans credo dat ieder mens boeiend is. Ze concluderen daaruit dat iedereen een geschikt doelwit voor hun acties vormt. In deel drie zijn de Whitman-referenties minder onheilspellend. Simons maker programmeerde de androïde met poëzie van Whitman en Simon ontwikkelde mogelijks daardoor emoties. Op inhoudelijk vlak zal Cunningham zich wel niet volledig kunnen vinden in Whitman, die bijvoorbeeld geloofde in lotsbestemming. Toch vormt het werk van Whitman, wiens Leaves of Grass wel eens een geschiedenis van de Verenigde Staten wordt genoemd, een boeiend referentiekader voor Stralende Dagen, een roman over de geschiedenis van New York. Dit is een veel minder intieme roman dan het eerdere werk van Cunningham, wiens personages hier af en toe te veel een vehikel vormen voor één of ander idee. Cunningham toont nu wel dat hij uit de voeten kan met een snelle plot, iets waarvan in zijn eerder werk nauwelijks sprake was. Als genre-oefening kan Stralende dagen zeker tellen. Vooral het eerste en het laatste verhaal zijn bijzonder inventief. Op emotioneel vlak weet Cunningham je deze keer minder te raken. Toch is Stralende dagen opnieuw een belangrijke roman van een auteur die minder platgetreden paden durft te bewandelen.
***
Michael Cunningham, Stralende dagen. Vertaald door Peter Abelsen, Prometheus, Amsterdam, 332 blz., Oorspronkelijke titel: Specimen Days.
De auteur
Michael Cunningham debuteerde in 1984 met Golden States. Daarna schreef hij Huis aan het einde van de wereld (1990) en Bloedverwanten (1995). De uren (1998) leverde hem de Pulitzer Prize op en de roman werd ook verfilmd met Nicole Kidman in de rol van Virginia Woolf. Stralende dagen is Cunninghams nieuwste roman.