Stad vol geesten
Niemand schrijft beter over kleinsteedse drama’s, Amerikaanse snackbars en biljarthallen. Wie deze zomer helemaal wil wegduiken in een boek vindt in Richard Russo een prachtige verhalenverteller.
Kathy Mathys
Literaire auteurs staan zelden met een brede glimlach op foto’s, mannen al helemaal niet. Dat laten ze over aan schrijvers van chicklit en zelfhulpboeken. Richard Russo, de Amerikaanse schrijver van ‘Empire Falls’ en ‘Brug der zuchten’, lacht zijn tanden wel bloot op de foto’s die zijn boeken sieren. Tijdens het interview vult zijn luide lach de kamer tot in de verste hoeken. Fans laten zich graag bekoren door Russo’s innemende personages, zijn superbe dialogen – Russo is grandioos in ‘toogpraat’- en epische verhaalstructuren. Russo schrijft over het vergeten, kleinsteedse Amerika dat na de Tweede Wereldoorlog verarmde. Lokale winkels en fabrieken sloten de deuren in Gloversville, waar de schrijver opgroeide, cinema’s verdwenen, de hoofdstraat stond vol spookpanden.
‘Schadevolle jaren’, Russo’s tweede die nu uit is in het Nederlands, is een van zijn meest autobiografische. Ned Hall groeit op in Mohawk, een vergeten gat met ruige cafés en bordelen. De looierijen sluiten hun deuren en het is moeilijk om er werk te vinden in de late jaren 1950 en 1960, wanneer de roman zich afspeelt. Neds vader, Sam, is een losgeslagen man, een gokker en drinker die Neds moeder verliet na de oorlog.
‘Net als op Sam Hall had de oorlog een enorme impact op mijn vader. Hij wou enkel nog gokken, vissen en drinken. Ik omschrijf Hall als ‘een man waarop een waarschuwingsetiket geplakt moet worden’, dat gold ook voor mijn vader. ‘Schadevolle jaren’ is een vader-zoonboek dat ik schreef toen mijn vader longkanker kreeg. Het boek is een gesprek tussen mijn vader en ik, een liefdesbrief, vol verlangen en verlies. Toen ik geen kind meer was en met mijn vader een pint kon pakken, begreep ik hem wat beter. Toch heb ik weinig echt met hem gepraat. Hij heeft nooit geweten dat ik schrijver ben geworden.’
Neds moeder, Jenny, is een bange vrouw die heel veeleisend is voor haar omgeving. Ze lijdt aan depressies en komt in een instelling terecht. Het is in die periode dat Ned optrekt met zijn vader. Jenny kan de werkelijkheid moeilijk onder ogen zien. Tegen de volwassen Ned herhaalt ze steeds weer hoezeer moeder en zoon elkaar begrijpen en kennen, terwijl het tegendeel waar is. Ik herken iets van Jenny in wat Russo vertelt over zijn moeder, een vrouw die tijdens haar laatste weken haar levensverhaal ‘herschreef’:
‘Mijn romans ontstaan wanneer ik mij op een emotioneel kruispunt in het leven bevind. Voor ik ‘Het inzicht van Griffin’ schreef, bijvoorbeeld, bevond ik me in een lastige situatie. Ik had het gevoel dat ik simultaan in twee tegenovergestelde richtingen diende te kijken. Ik keek naar het verleden en naar de toekomst en dat maakte me duizelig en verward. Ik keek terug want mijn moeder lag op sterven. Ze leed aan een ernstige hartkwaal. Ze woonde in hetzelfde stadje als ik, dus ik deed haar boodschappen, kluste voor haar. Toen ze zieker werd, verhuisde ze naar een verpleegtehuis en was ik dagelijks bij haar. Ik heb gemerkt dat mensen voor wie het einde nadert er behoefte aan hebben om een narratieve lijn in hun leven aan te brengen. Ze willen losse herinneringen herschikken, ze zijn op zoek naar samenhang. Mijn moeder was aan het einde niet meer geïnteresseerd in het heden, ze praatte voortdurend over het verleden. Ze had het over haar leven als kind, over haar vroege huwelijksjaren, mijn geboorte en de breuk met mijn vader. Ik merkte dat ze niet enkel herinneringen wou ophalen, ze wou onze versies met elkaar vergelijken en ze wou dat ik akkoord ging met haar versie. Ik vond het erg aangrijpend hoe ze zichzelf een verhaal vertelde. Ik keek zelf ook veel terug, tijdens die ochtendlijke bezoeken aan mijn moeder. Bij mijn thuiskomst ‘s middags wachtte me iets heel anders, namelijk de voorbereidingen van het huwelijk van mijn twee dochters. De toekomst, dus. Ik praatte met mijn dochters over de huizen waar ze zouden leven, de jobs die ze zouden hebben. Vreemd genoeg leefde ik toen nauwelijks in het heden en dat was een vreemde ervaring. Ik had echt het gevoel dat de grond onder mijn voeten in elkaar zakte. Geen wonder dus dat in ‘Het inzicht van Griffin’ een scène zit waarin het hoofdpersonage het evenwicht verliest, wanneer hij in zee staat en de as van zijn vader wil uitstrooien. Het is een roman over twee huwelijken maar ook over de dood van twee ouders. Verleden en toekomst, dus.’
Roekeloos
Wanneer Russo ‘Schadevolle jaren’ publiceerde, was hij nog geen fulltime schrijver. Hij doceerde aan de universiteit en had gemengde gevoelens bij zijn job.
‘Toen ik bezig was met ‘Straight Man’, mijn vierde roman, wou ik mijn job als docent opgeven, al twijfelde ik. Ik had twee jonge dochters, een vrouw. Zou ik wel voldoende verdienen? Mijn familie valt uiteen in twee extreem tegengestelde groepen: de ene is vreselijk voorzichtig en neemt geen risico’s, de andere is roekeloos. Ik ben me altijd bewust geweest van die twee krachten. Vreemd genoeg liep het leven van de voorzichtigen minder goed. Mijn moeder was zeer spaarzaam, een kind van de depressie. Telkens ik voorzichtig was, pakte dat niet goed uit. Ik ben dan ook blij met de beslissing die ik toen heb genomen. Na mijn ontslag voelde ik me euforisch. ‘Straight Man’ is een academische satire, een erg ironisch boek. Geen enkele universiteit zal me nu nog willen, dacht ik, toen het af was.’
Russo praat over zijn personages alsof het echte mensen zijn. ‘God, I love that woman’,’klinkt het over een vrouw uit ‘Het inzicht van Griffin’. ‘Ik doe meestal vijf tot zes jaar over een roman en ja, ik hoop dat de personages met wie ik zoveel tijd doorbreng mijn vrienden worden. Ik ben tegen sentiment en nostalgie. Mijn versie van kleinsteeds Amerika is niet nostalgisch. Toch ben ik ook een schrijver die zo dicht mogelijk in de buurt komt van het sentiment. Ik ben geen afstandelijke schrijver en al zit er ironie in mijn boeken, ik ben al evenmin door en door ironisch. Ik vind het een goed teken als ik de lezer kan laten huilen van het lachen of van ontroering. Lezers mogen gerust op een heel emotionele manier reageren op wat ik schrijf. De personages zijn mijn vrienden en als ze ook de vrienden worden van de lezers, dan maakt mij dat heel gelukkig.’
Hoewel het boek minder goede kritieken kreeg dan Pulitzer Prize-winnaar ‘Empire Falls’ vindt Russo dat in ‘Brug der zuchten’ al zijn thema’s samenkomen. Russo ziet de roman als een synthese.
‘Als je naar mijn boeken kijkt, merk je dat ik altijd geïnteresseerd ben geweest in ‘de Amerikaanse droom’ en in de manier waarop ouders de dromen van hun kinderen willen beïnvloeden, opeisen zelfs. In mijn romans is er dikwijls verwarring over wiens droom het nu eigenlijk is, die van het kind of die van de ouder. Wanneer Miles Roby uit ‘Brug der zuchten’ ervan droomt om les te geven of een boekhandel te openen, komt dat door de moeder, die haar verlangens op hem projecteert. Ik ben altijd geboeid geweest door het Amerika van mijn ouders en grootouders en door de verschillen met de hedendaagse versie. Ook de klasse-dynamieken in kleine steden is een van mijn onderwerpen, de vraag waarom sommigen blijven hangen in een gehucht en anderen zich weghaasten. Na ‘Empire Falls’ dacht ik erover om een roman te schrijven waarin al die thema’s samenkwamen en dat is ‘Brug der zuchten’ geworden. In dat boek creëerde ik een stadje dat symbool staat voor alle andere, een personage dat blijft en een personage dat vlucht. Hoe is het om te verhuizen van het slechte stadsdeel naar het rijke? Het is een roman waarin ik de Amerikaanse droom bekijk aan de hand van drie families. Ik vind het mijn meest intellectuele en rijk gestoffeerde roman.’
Memoire
Russo is nog niet uitverteld over Gloversville, de stad die hij in zijn romans namen gaf als Mohawk, Empire Falls en North Bath. Momenteel werkt hij aan een korte memoire over zijn kindertijd. Hij wil vooral schrijven over het leven van zijn ouders en grootouders. Gaat hij eigenlijk nog wel eens terug naar de plek waar hij het keer op keer over heeft?
‘Ik was er enkele jaren geleden voor een herdenkingsplechtigheid voor mijn moeder. Ik heb er nog familie en het leek me niet handig om de herdenking te houden in Maine waar ik woon. Ik had het laatst nog over kleine steden met schrijfster Jayne Anne Philips en ik ga akkoord met haar visie dat de meeste schrijvers die uit een klein stadje komen een drang voelen om er weg te gaan. Ik heb mezelf opgelegd om de stad de rug toe te keren. Ik krijg nog vaak uitnodigingen om terug te gaan maar ik ga er niet op in. Ik weet niet precies waarom ik dat doe. Misschien ben ik wel bang dat de echte versie sterker is, indrukwekkender dan de fictionele. Ik begrijp wel, intuïtief, waarom Joyce al die jaren over Dublin schreef zonder ooit terug te gaan. Ik vind de confrontatie met Gloversville moeilijk omdat ik er zoveel geliefden ben verloren. Wanneer ik er rondloop, kom ik de geesten van vroeger tegen, mijn vader die uit een bar komt, mijn bange moeder of mijn arme grootvader. Die werkte zijn hele leven in een handschoenenwinkel. Hij sneed wel duizenden handschoenenparen uit koeienhuiden. Hij overleed aan emfyseem door de producten die hij inademde. Ik zit nog steeds vol woede over de manier waarop hij stierf.’
Recensie:
‘Schadeloze jaren’ is een lang uitgesponnen vertelling vol tragikomische personages en scherpe observaties over het leven in een weinig fotogenieke plek. Over het verloederde deel van Mohawk schrijft Russo dat het stratenplan leek ‘ontworpen door een dronkenlap en daarna gelegd was door een man die hem volledig begreep’. Die combinatie van lichte droefheid en humor is kenmerkend voor Russo, al zitten er ook donkere passages in dit boek. Sam Hall is een kleurrijke cowboy maar zijn uitspattingen veroorzaken lijden bij zijn zoon en minstens twee vrouwen. De psychologische verfijning in dit boek is iets minder sterk dan in ‘Empire Falls’. Toch is dit heerlijk leesvoer dat blijft boeien, zelfs na de zoveelste toog- of biljartscène. In het boek merk je invloeden van Dickens, de sfeer doet soms denken aan die uit de film ‘East of Eden’. (KM)