Gary Shteyngart – Kleine mislukkeling (De Standaard)

Meerstemmig en meeslepend, dat zijn de memoires van de Amerikaanse schrijver Gary Shteyngart die op zevenjarige leeftijd met vader en moeder de Sovjet-Unie inruilde voor de Verenigde Staten.
Kathy Mathys
In de late jaren 1970 sluit de disintegrerende Sovjet-Unie een deal met de Amerikaanse president Jimmy Carter: het land krijgt Amerikaans graan en in ruil mogen Sovjet-Joden die dat willen de Sovjet-Unie verlaten. De Shteyngarts zijn een van de gezinnen die hiervan gebruik maken. Ze trekken weg uit Leningrad en reizen via Wenen en Rome naar Queens, New York. Zeven jaar is Shteyngart dan. De schrijver van de romans ‘Absurdistan ‘, ‘Handboek voor de Russische debutante’ en ‘Supertriest waargebeurd liefdesverhaal’ is een astmatisch kind dat, in Proustiaanse traditie, het bed houdt en geen snotterige speelkameraadjes mag ontvangen thuis. Je waant je in de late negentiende eeuw wanneer je leest hoe artsen omgaan met zijn ziekte, in de Sovjet-Unie waren er geen inhalers. Doodsangsten moet de kleine Shteyngart hebben uitgestaan, zijn adem piept en kraakt in zijn borst en zijn ouders halen er geregeld een ambulance bij. Angst is de rode draad van zijn kinderjaren, Shteyngart is zelfs bang van uitstekende boomwortels.
Shteyngarts vader is ingenieur, zijn moeder pianolerares. In Amerika draaien ze elke dollarcent om en werken ze keihard om hun droom waar te maken: een eigen huis. Misloeksjka, zo noemde zijn moeder hem in een mengvorm van Russisch en Engels. Kleine mislukkeling. Het is een veelzeggende naam want als kind van migranten die er binnenshuis op staan om enkel Russisch te spreken, is Shteyngart een mengvorm. Is hij Russisch? Amerikaans? In dit boek probeert hij onder andere die vragen te beantwoorden.
Lastpak
Shteyngart heeft een liefdevolle band met zijn moeder, de bijnaam is een koosnaam die past bij een klein jongetje dat aan moeders rokken hangt. De band met de vader is complexer. Shteyngart senior vertelt verhalen aan zijn zoon, neemt hem mee op stap in Leningrad, leert hem de geschiedenis kennen. Hij wou operazanger worden, dat mislukte, en er is zeker sprake van rivaliteit tussen vader en zoon. Voor de vader is God belangrijk en Israël, voor Shteyngart ligt dat heel anders.
De voorgeschiedenis van de Shteyngarts is bloederig en hartverscheurend. Bij een van de foto’s in het boek, genomen in 1940, staat het bijschrift dat vrijwel iedereen kort nadien zou sterven, als slachtoffer van Stalins Grote Zuivering of aan het front tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Eenmaal in Amerika is de kleine Shteyngart geschokt wanneer zijn vader hem vertelt dat het communistische systeem een grote leugen is. Amerika verwart hem. ‘Van een saaie grijze rots af stappen en terechtkomen in een zee van zuivere technicolor’, zo omschrijft hij de overgang naar de Verenigde Staten.
Shteyngarts verhaal is specifiek én het heeft een universele waarde: de manier waarop hij als jonge migrant tussen twee werelden pendelt zal voor velen herkenbaar zijn. Wat Shteyngarts boek bijzonder maakt is de toon die schippert tussen komisch, woedend en – met name aan het eind – ingetogen. De stijl is wervelend, beeldend, zoals altijd bij Shteyngart. Zijn verhaal is zowel verbijsterend als aangrijpend.
 Shteyngart laat zich soms zien als een klootzak, een lastpak. Als onsuccesvolle, beginnende schrijver leefde hij op kosten van een bevriend scenarist die hij uitzuigt. Hij laat zich zien als een neuroot, als een slachtoffer van paniekaanvallen.
Schrijver worden
Zowel op de streng-joodse basisschool als op het middelbaar weet hij niet hoe hij met andere kinderen moet praten en wordt hij gepest. Humor is een reddingsboei, hij durft zijn brede grijns niet van zijn gezicht te halen. Naar eigen zeggen kan hij niet communiceren met anderen ‘zonder een lampenkap op te zetten’, een prachtig beeld dat we zowel letterlijk als figuurlijk moeten nemen.
Wanneer het Shteyngart lukt om te publiceren, zijn zijn ouders er niet gelukkig mee dat hij materiaal uit eigen leven gebruikt. Aan de telefoon citeren ze blogs waar ze lezen dat Shteyngarts werk snel vergeten zal worden. ‘Kleine mislukkeling’ brengt Shteyngarts ontluikende en opbloeiende schrijverschap knap in beeld. Als kind maakte hij een versie van ‘Nils Holgerssons wonderbare reis’ met Lenin in de hoofdrol. De kleine Shteyngart heeft een gargantueske taalhonger. In de VS is het Engels aanvankelijk glibberig en onberekenbaar. Er gaan vele jaren voorbij eer hij een ontspannen ‘Oh, hi there’ over zijn lippen krijgt.
Voor wie het werk van deze geweldige schrijver nog niet kent is ‘Kleine mislukkeling’ de ideale kennismaking, voor de anderen een fijn, pijnlijk en hilarisch weerzien.
****
Gary Shteyngart – Kleine mislukkeling – vertaald door Ton Heuvelmans – De Arbeiderspers – 336 blz.