Harper Lee – Ga heen, zet een wachter (De Standaard)

vdi9789023493938Geen tweede klassieker

 

In ‘Ga heen, zet een wachter’ ligt de kiem van wat een meesterwerk zou worden.

 

Kathy Mathys

 

Talloze Amerikaanse boekhandels openden afgelopen maandag om middernacht de deuren om de fans van Harper Lee te verwelkomen. Harry Potterachtige toestanden waren het. Alleen dienden Potterfans hooguit enkele jaren te wachten op een nieuw boek van hun idool. De publicatie van Lee’s eerste en enige boek, ‘Spaar de spotvogel’, dateert uit 1960.

In de aanloop naar de publicatie verschenen honderden artikels over de ‘ontdekking’ van het verloren gewaande ‘Ga heen, zet een wachter’. Verzamelaars van zeldzame boeken, bikkelharde advocaten en geheime kluizen: ze speelden een rol in deze publicaties die de hype dienden aan te zwengelen. Lee zou niet scherp van geest meer zijn – iets wat later werd ontkend –, er zou zelfs sprake zijn van een derde boek. Al deze drukte laat zien dat ‘Spaar de spotvogel’ niet zomaar een roman is. Het is één van Amerika’s meest geliefde klassiekers, jaarlijks gaan er nog steeds een miljoen exemplaren over de toonbank.

Het verhaal van ‘Spaar de spotvogel’ gaat over Scout, die zes is in het begin van de roman, negen aan het einde. Ze groeit op in Maycomb, Alabama, heeft een broer Jem en een kameraadje Dill. Haar vader, Atticus, is weduwnaar en advocaat. Hij verdedigt een zwarte die van verkrachting wordt beschuldigd.

Het boek dankt zijn immense populariteit aan de levendige stem van Scout, de humor, de nostalgische sfeer ook. ‘Spaar de spotvogel’ verscheen in 1960 maar gaat over de jaren 1932-1935. Lee kreeg veel lof – ze won onder meer de Pulitzer Prize – maar er was ook kritiek op de manier waarop ze de verhoudingen tussen blanken en zwarten portretteerde. Die was volgens velen te zoet.

Voor veel lezers is deze klassieker, samen met Salingers ‘De vanger in het graan’ een overgangsboek, waarmee ze de kinderliteratuur vaarwel zeggen en overstappen op boeken voor volwassenen.

 

Racisme

 

‘Ga heen, zet een wachter’ is geen sequel op deze klassieker, wel een eerste versie van dat boek. Lee schreef het in 1957. Haar redacteur zag potentieel in de fragmenten over Scouts kindertijd. Daarom kreeg de schrijfster het advies om vanuit het zesjarige meisje te vertellen.

Scout uit de eerste versie woont in New York, is 26 en wil zich nog niet binden aan een man. Haar naam is Jean Louise, slechts enkele keren wordt ze aangesproken met haar roepnaam Scout.

Lee gebruikt een alwetende verteller. In het openingshoofdstuk reist Jean Louise per trein naar haar geboortedorp. Aan de ene kant is ze een feministe die weigert zich in een korset te wringen, aan de andere kant steigert ze bij verandering. ‘Ik wil gewoon niet dat mijn wereld zomaar zonder waarschuwing wordt verstoord,’ klinkt het over haar geboortedorp.

Het Maycomb van 1952 is niet dat van 1932. Dill leeft in Italië, Jem is gestorven en een reumatische Atticus – 72 is hij nu – woont in bij zijn deftige zuster Alexandra. Op de plek van Jean Louises huis staat een ijssalon. Niet alles is veranderd, dit is nog steeds het Zuiden. Daarom krijgt Jean Louise limonade om half elf ’s ochtends en geuren de dames naar rozenolie en bakpoeder.

Wanneer Jean Louise een racistisch pamflet tussen Atticus’ boeken vindt, stort ze in. De Atticus uit ‘Spaar de spotvogel’ was verdraagzaam, een toonbeeld van rechtvaardigheid. Nu verzet hij zich tegen gelijke rechten voor zwarten. Zijn dochter ontdekt zelfs dat hij ooit lid was van de Ku Klux Klan. Niet alleen Jean Louise is ontzet door deze ontwikkelingen, ook vele fans reageren verontwaardigd. Ze hebben het gevoel dat hun iets is afgenomen wat hun dierbaar was. Onzin natuurlijk, Atticus is niet van hun, het is Lee’s personage. Lezers vergeten wel eens dat personages creaties zijn met vloeibare grenzen. Een schrijver kan ze radicaler, liever, slimmer maken naargelang de behoeftes van het verhaal. Het zijn geen mensen van vlees en bloed, ook al worden ze dat in het beste geval wel tijdens het lezen. Deze oerversie laat in elk geval zien dat Lee in eerste instantie een meer politieke roman in gedachten had.

 

Zoekend

 

Dat ‘Ga heen, zet een wachter’ een goudmijn is voor literatuurwetenschappers en schrijvers lijdt geen twijfel. Het is fascinerend om de twee boeken, die best verschillend zijn qua verhaal, naast elkaar te leggen. De geschiedenis van het dorpje staat in beide versies beschreven en die twee fragmenten bevatten overeenkomsten. De scène waarin de kinderen ‘revival’ spelen werd de iconische scène waarin ze Boo Radley imiteren.

Is ‘Ga heen, zet een wachter’ ook de moeite voor gewone lezers? De literaire kwaliteit van de twee boeken verschilt dramatisch. Hier heeft de schrijfster nog moeite met het doseren van informatie en ze preekt te veel. Soms schakelt ze over van zij naar ik, terwijl dat niet nodig is. De stijl is weinig opmerkelijk, af en toe klunzig: ‘Alexandra’s stem penetreerde haar bewusteloosheid’. De humor is wat kneuterig, al zijn er momenten die je laten glimlachen: ‘Atticus hield van relaxte vrouwen die niet continu asbakken leegden.’

De finale is een ruzie tussen vader en dochter die niet natuurlijk klinkt door de pamflettaire taal. Het sentimentele slot komt niet soepel voort uit de rest.

Je merkt dat Lee nog zoekende is, wat doodnormaal is voor een eerste versie. Af en toe zijn er momenten waarop het sprankelt, maar helaas zijn die te schaars. Wat een geluk dat de redacteur om een nieuw perspectief vroeg want enkel op die manier kon een meesterwerk ontstaan.

 

**

 

Harper Lee – Ga heen, zet een wachter – vertaald door Ko Kooman– 272 blz. – De Bezige Bij – 19.90 euro.