Op zoek naar echte magie

Nooit gedacht zoveel wisselkinderen, feministen, pottenbakkers, anarchisten en tovenaarsbaarden aan te zullen treffen binnen één roman. Dat was echter buiten A.S. Byatt gerekend, die zo goed als de hele wereld omhelst in ‘ Het boek van de kinderen’.

Kathy Mathys

Striemende regen en een grillige wind, zoals je die aantreft in sprookjesboeken. Een wind als vijand, als meedogenloze tegenstander – behekst, tomeloos. Antonia Susan Byatt ziet er allerminst verwaaid uit, wanneer ze plaatsneemt in de kleinste interviewruimte van het hotel. “Prachtig,” roept ze uit, wanneer ze de met schilderijen bezaaide muren scant. ” Dit zijn allemaal originelen, ik hoop dat ik me op het interview zal kunnen concentreren met al die schoonheid om me heen. Sterke patronen geven me een intens plezier, ik hou van de taal van kleuren. Het is het tegenovergestelde van depressie, het maakt me dronken. ” En dan kijkt Byatt me schalks aan en zegt: ” Boven mijn bed hangt er ook een schilderij, erg charmant. Ik zou hem zomaar in mijn tas kunnen stoppen en meenemen. ” Voor het eerst en niet voor het laatst zie ik een ondeugende Byatt, niet de ‘grande dame’ van de Engelse letteren die me net nog met een formele ‘How do you do’ begroette. De afwisseling van speelse ironie en afstandelijkheid vind je ook terug in de tientallen essays, gedichten, kortverhalenbundels en romans die Byatt schreef sinds ze in 1964 debuteerde met ‘Shadow of a Sun’. Byatt staat bekend als een erudiete schrijfster van ideeënromans. Wie haar wereld binnenglipt, wacht een wonderlijke reis vol filosofische, politieke en wetenschappelijke overpeinzingen. Toch is het werk van Byatt niet dor of ondoordringbaar: de schrijfster houdt van romantische liefdes, gruwelsprookjes en spannende geheimen. Byatt is geen wereldvreemde, ze zit literaire jury’s voor, schrijft literaire kritieken en draaft vaak op voor debatten.
” Blogs lees ik niet, mijn man wel en die vertelt me dan wat misnoegde lezers te zeggen hebben. Ik kijk enkel naar het nieuws, sport en natuurdocumentaires. Al die dramaseries interesseren me niet.” Bij ons is ze vooral bekend van haar Booker Prize- winnaar ‘ Obsessie’ uit 1990. Net als die miljoenenbestseller is ‘Het boek van de kinderen’ een historische roman. Het verhaal, dat speelt tussen 1895 en 1919, bevat tientallen personages en speelt in Kent, München en Parijs. Byatt beschrijft de geschiedenis van het opkomende socialisme en feminisme; ze vergelijkt Britse met Duitse sprookjes; maakt een analyse van de Engelse klassenmaatschappij en brengt een korte geschiedenis van de Engelse keramiekkunst. Centraal staan twee artiesten en hun families. Olive Wellwood is een kinderboekenschrijfster wier ‘ eerste verhalen (…) akelig zoet en pretentieloos ‘ waren, maar die zich later op duisterder domein begeeft. Olive en haar man Humphrey hebben een schare kinderen over wie Olive verhalen schrijft. Op de openingspagina’s knettert het haardvuur, glanst het William Morris- behang en luistert Humphrey – allerminst een Victoriaanse pater familias – naar wat zijn kinderen te vertellen hebben. Artiesten en vrijdenkers komen op bezoek en ten huize Wellwood hangt een sfeer van verwachting en vernieuwing. Tegenover de levendige Wellwoods plaatst Byatt het gezin van Benedict Fludd, een pottenbakker met drie treurige dochters en een apathische vrouw. Binnen de 700 bladzijden van ‘ Het boek van de kinderen ‘ volgt Byatt het lot van de artiestenkinderen. Achter het fraaie behang – zo zal blijken – schuilen onfrisse geheimen.

Zwarte zondagen

Het personage van Olive Wellwood is grotendeels gebaseerd op het leven van de beroemde Engelse kinderboekenschrijfster Edith Nesbit, die onder andere ‘The Railway Children’ schreef. Net als Nesbit heeft Olive een open huwelijk en is ze lid van de Fabian Society, een voorloper van de Labour Party in Engeland.
” Ik heb altijd graag kinderboeken en sprookjes gelezen en deze roman begon dan ook met de vraag wat kinderboeken en socialisme met elkaar te maken hebben. In Engeland waren namelijk heel wat kinderboekenauteurs betrokken bij de prille versie van de socialistische partij. Volgens sprookjesdeskundigen is die link niet zo vreemd: sprookjes zijn een natuurlijke vorm van het socialisme want in sprookjes komen vaak utopische paradijzen voor.
Dat was de eerste aanzet. Verder was ik vooral geïnteresseerd in artiestenkinderen en wat zij te lijden hebben. Schrijvers zijn ambigue personen, ze leven namelijk in twee werelden. De wereld in hun hoofd kan de echte wereld gaan overheersen. Zelfs als ze erin slagen die twee werelden gescheiden te houden, is het nog gevaarlijk. Ik heb het over het risico dat je als schrijver loopt wanneer je autobiografische elementen gebruikt. Malcolm Bradbury schreef de roman ‘Eating People is Wrong’, over het idee dat je mensen opeet wanneer je ze in je schrijfsels stopt. Ik kan me vinden in die analyse. Ik vind het gevaarlijk om vrienden en bekenden in een boek gestalte te geven. Zelfs wanneer je hen op een aardige manier weergeeft, beperk je hen, maak je hen minder complex. Je beperkt hun vrijheid en je presenteert hen aan de wereld zoals jij hen ziet, dat is een machtsspel. ”
Net als Olive verloor Byatt haar zoon en rivaliseert ze met haar zus (de Engelse schrijfster Margaret Drabble is Byatts zus, km). Toch beweert Byatt dat ‘Het boek van de kinderen’ niets te maken heeft met haarzelf.
“ Ik schrijf niet omdat ik op zoek ben naar mezelf. Enkel ‘Still Life’ komt in de buurt van de autobiografie, omdat ik het daarin heb over de tijd waarin ik opgroeide. ‘ Het boek van de kinderen’ heeft wél te maken met de wereld van mijn ouders, die socialistische en feministische gedachten hadden. Mijn moeder was een studente aan Newham College, toen dit nog erg ongebruikelijk was. Ze kwam uit een arbeidersmilieu en voelde zich er onwennig. Ik wilde het niet hebben over de vraag of ik van mijn moeder hield. Mijn insteek is anders. Ik wilde die laat-Victoriaanse periode in zijn algemeenheid tot leven brengen. Na de dood van koningin Victoria voelden de Engelsen een last van zich afvallen. Ze voelden zich bevrijd, gingen kortere jurkjes dragen, knipten hun haar frivoler. Toch was dat Victoriaanse nog niet helemaal verdwenen. Ik herinner me nog van die zwarte zondagen uit mijn kindertijd. Op die dagen mocht je enkel de bijbel lezen. Gelukkig waren mijn ouders niet religieus zodat ik voldoende vrijheid kende als kind.”

Betoverd landschap

Byatt woont wisselend in Frankrijk en Engeland. Haar huis in Zuid-Londen heeft een relatief grote tuin met vossen en roodborstjes. ” Ze voelen zich tegenwoordig veiliger in de stad dan op het platteland, ” zegt Byatt. In ‘ Het boek van de kinderen’ wilde Byatt het oude Engelse landschap, dat haar zo nauw aan het hart ligt, tot leven wekken.
“ Het landschap dat ik beschrijf, is hetzelfde als wat ik ken uit de boeken die ik als kind las. Ik was vooral dol op de verhalen van Kipling, zijn landschapsbeschrijvingen zijn compleet betoverend. Ik vind het vreselijk dat het landschap zo fel aan het veranderen is. Wanneer ik naar een natuurdocumentaire van vijf jaar geleden kijk, is de kans groot dat het dier in kwestie inmiddels uitgestorven is. Mijn roman gaat over dit verlies, dat onherstelbaar is en erg pijnlijk. Ik schrijf over een Engeland met welhaast magische kwaliteiten, een natuur waarin elfen en hobbits rondwaarden. Niet de elfen die we kennen uit ‘ Harry Potter’. Ik weet dat veel Amerikanen me haten omdat ik me negatief heb uitgelaten over de Potter – boeken. Ach, ik zou die boeken heus wel schenken aan mijn kleinkinderen, maar dat zoveel volwassenen ze op de metro lezen, vind ik bizar. Het zijn verhalen voor stadskinderen, Potter en co komen nauwelijks de school tuin uit. Ideaal leesvoer dus voor wie walvissen en vogels enkel kent van op de televisie. Ik ben op zoek gegaan naar echte magie.”
Ik vraag haar of ze zoveel historische romans schrijft, uit heimwee naar dat verloren paradijs. Byatt stelt dat het vooral te maken heeft met de afstand die ze nodig heeft om iets te kunnen doorgronden. “ En ik kan je ook een egoïstische reden geven: ik ben dol op research en wil constant bijleren. Ik krijg vaak kritiek omdat er te veel historische en wetenschappelijke details in mijn boeken zouden zitten. Kijk, ik zou ook kunnen schrijven: ” Dorothy besloot om arts te worden.” Ik vind het echter noodzakelijk om aan de lezer te laten weten welke examens een laat -19e -eeuws meisje diende af te leggen. Enkel op die manier snapt de lezer dat Dorothy echt geen tijd heeft voor iets anders dan de studie. Als je die details weglaat, wordt de verbeelding van de lezer niet genoeg gevoed. “ Byatts personages zijn, net als hun schepper, denkers. Ze voert universiteitsdocenten, biografen, kunstenaars en schrijvers op in haar werk: “ Ik vind dat de meeste personages in Engelse romans veel te weinig nadenken. Ze hebben intense emoties en hevige persoonlijke relaties, maar nadenken is er veel te weinig bij. Ik ben veel meer geboeid door mensen die de dingen trachten te doorgronden, die op zoek zijn naar hun verantwoordelijkheid, die willen weten hoe alles zich tot elkaar verhoudt. “

Overspel

Byatt vindt het boeiend dat lezers haar nieuwste roman wel eens zien als een kritiek op de jaren 1960. Net als critici van het hedonisme uit de jaren 1960, heeft Byatt bedenkingen bij het vrijheidsdenken in het Edwardiaanse Engeland.
‘ Natuurlijk vind ik het opkomende feminisme en socialisme prachtig, maar ik heb ook de keerzijde van de medaille bestudeerd. Ik ben niet tegen overspel in het algemeen, maar in het geval van de Wellwoods richten hun escapades veel schade aan. Wanneer kinderen opgroeien in onzekerheid over wie hun echte ouders zijn, kan dat kwalijke gevolgen hebben. Ik liet me vooral inspireren door de incestueuze affaires van de Bloomsbury Group. Virginia Woolfs zus, Vanessa Bell, had een open huwelijk met Clive Bell. Ze had ook affaires en met de homoseksuele Duncan Grant kreeg ze een kind, Angelica. Toen Angelica op 17-jarige leeftijd te horen kreeg, dat Bell niet haar echte vader was, geraakte ze helemaal ontregeld. Ze trouwde uiteindelijk met een minnaar van haar biologische vader, stel je voor. ‘
Is A.S.Byatt een moraliserende schrijfster? Ze protesteert, wanneer ik dat suggereer: “De meeste romanschrijvers vinden dat je de wereld moet bekritiseren. Ik niet, ik beschrijf hem enkel. Volgens velen doe ik dat op een deprimerende manier. Ze vinden het vreselijk dat ik zoveel personages uit mijn laatste roman laat sterven. Maar wat wil je? Ik eindig met de Eerste Wereldoorlog, hoe kan je dan iedereen laten overleven? Ik noem dat realisme, geen pessimisme. “
74 jaar is Byatt inmiddels, maar haar gretigheid en nieuwsgierigheid zijn even intens als in de begindagen. Tussen de romans door schrijft ze kortverhalen, want ze wil niet enkel nadenken, ze wil blijven schrijven. Momenteel broedt ze op een roman over surrealisme en psychoanalyse.
“ Toen ik ‘The Virgin in the Garden’ begon te schrijven in 1978, zat ik in een crisis. Ik was erg gedeprimeerd. Ik dacht toen bij mezelf: je kan hier uit geraken maar je moet het zelf doen, je moet je richten op de buitenwereld. Wees geïnteresseerd, ook als het je op het eerste gezicht niet boeit. Als je een wetenschappelijk boek leest in tijden van depressie, zal er altijd iets zijn wat je aantrekt. Voor mij werkte het en het heeft de manier waarop ik ben gaan schrijven enorme beïnvloed. Ik schrijf echt uit nieuwsgierigheid.”

***
A.S.Byatt – Het boek van de kinderen – vertaald door Gerda Baardman en Marian Lameris – De Bezige Bij – 752 blz. – oorspronkelijke titel: The Children’s Book. Prijs: 29.90 euro.