Geheime kern
‘Moeders zondag’ van de Engelse Graham Swift is een zorgvuldig uitgewerkte novelle over de dag waarop een dienstmeid schrijver werd.
Kathy Mathys
In zijn non-fictieboek ‘Een olifant maken – over leven en schrijven’ bekende Swift dat hij het geweldig zou vinden als iemand hem de boeken voorlegde die hij las toen hij een jaar of acht was. Die bevatten volgens hem namelijk ‘de kiem van alles’. In ‘Moeders zondag’ leest Jane Fairchild, dienstmeid bij de familie Niven, ‘de jongensboeken’ in de bibliotheek van haar werkgever. Avonturenverhalen zijn dat, dezelfde verhalen waarvan de kleine Swift hield. De zonen van de Nivens zijn gesneuveld in de Eerste Wereldoorlog. Niemand raakt de boeken nog aan, maar bij Jane Fairchild lijkt het na al dat lezen, alsof er iemand de vensters heeft opengezet in haar hoofd.
Moeders zondag is een in onbruik geraakte feestdag, het is de dag waarop de dienstmeisjes hun moeder mogen bezoeken. Enkel in het ouderwetse graafschap Berkshire hechten ze er nog aan en toch zijn ook daar de tijden aan het veranderen. De grote landhuizen hebben geen leger aan personeel meer. Sinds de oorlog is alles in beweging.
Op een ongewoon warme zondag in maart 1924 is de dienstmeid van plan om aan ‘Jeugd’ van Joseph Conrad te beginnen. Het loopt anders wanneer ze wordt opgetrommeld door Paul Sheringham, de zoon van vrienden van de Nivens, en al jaren haar geheime minnaar. Sheringham staat op het punt om te trouwen met een welgestelde vrouw en het zal dan ook hun laatste ontmoeting worden. Ze hebben niet eerder afgesproken in zijn kamer – meestal vinden hun vrijpartijen buiten plaats. De dienstmeid gaat zelfs door de voordeur naar binnen, behalve haar minnaar is er niemand thuis.
Swift laat Jane Fairchild terugblikken op de dag dat haar leven veranderde, niet enkel door de verwikkelingen met Sheringham, maar vooral omdat die verwikkelingen haar – zo beseft ze achteraf – dichterbij het schrijverschap brachten. Wanneer ze terugfietst naar het huis van haar werkgever heeft ze een gevoel van vrijheid waar ze haar hele leven lang aan zou terugdenken. Ze zou er met niemand over praten, het gebruiken in haar romans.
Cirkelbewegingen
Net als Jane Eyre is Jane Fairchild een wees die, ondanks haar scherpe en gepassioneerde geest, onzichtbaar is voor de hogere klassen. Fairchilds minnaar merkt op dat ze slim is, wel lacht hij haar uit wanneer ze bekent dat ze leest. Wanneer de minnaar eerder dan haar het huis verlaat, loopt de nog naakte dienstmeid rond. Als een geest begeeft ze zich van kamer tot kamer: hier is Swift op zijn best.
Swift is gefascineerd door de geheime kern in onze levens, door datgene wat we aan niemand vertellen en waar je nooit over hoort, behalve in romans. Gevierd auteur Jane Fairchild zou die kern nooit laten zien in interviews. Wat ze daarin wel vertelt, lezen we in het tweede deel van de novelle waarin staat hoe het de dienstmeid verging na die ene dag. ‘Moeders zondag’ is daardoor niet enkel het verhaal van Jane Fairchilds ontwaken, maar ook een novelle over wat fictie vermag. Dit lezen we bijvoorbeeld: ‘Het leven was op zich al raadselachtig genoeg’. Fairchild heeft niks met het detectivegenre, zo blijkt uit dit citaat. ‘Moeders zondag’ is ook een eerbetoon aan Joseph Conrad, met wie Swift enkele favoriete verteltechnieken deelt.
We kennen Swift vooral als romancier van boeken als ‘Morgen’ en ‘Waterland’, als de man die personages graag cirkelbeweging laat maken rond hun leven. Zijn nieuwste is een novelle, maar de aanpak van de schrijver is ongewijzigd. Hij laat de dienstmeid speculeren over wie wat aan het doen was op die welbewuste dag. Jane Fairchild stelt vaak de ‘wat als’- vraag, een typische tic voor fictieschrijvers die altijd bezig zijn met sluiproutes, alternatieven voor scènes.
‘Moeders zondag’ is erg geraffineerd qua opbouw en toon. Elk woord staat op de juiste plaats. Toch mist het boek een vonk, hoe belangwekkend en boeiend de thematiek ook is. De cirkelbewegingen, die Swift telkens weer maakt, kunnen niet altijd verrassen.
***
Graham Swift – Moeders zondag – vertaald door Irving Pardoen – Hollands Diep