Vogelzang en granaatscherven

De uit Pakistan afkomstige Nadeem Aslam schreef een roman over het land waar de losgeschroefde neuzen van projectielen dienst doen als suikerpotten. ‘De vergeefse wake’ biedt een schrijnend beeld van oorlog en terreur in Afghanistan.

Kathy Mathys

‘Trek hier aan een draad en je zult merken dat de hele rest van de wereld eraan vastzit.’ Engelsen, Pakistanen, Russen, Amerikanen: allemaal streken ze neer op Afghaanse bodem. Twee miljoen doden in 25 jaar: de cijfers doen je duizelen. Marcus Caldwell, één van de hoofdpersonages uit ‘De vergeefse wake’ weet niet precies wie hij verantwoordelijk moet stellen voor de dood van zijn vrouw Qatrina en dochter Zameen. Qatrina kreeg van de Taliban te horen dat ze een hoer was omdat een vrouw haar huwelijk inzegende in tijden dat dat nog mogelijk was in het land. Zameen verdween tijdens de oorlog met Rusland. Marcus weet dat ze in 1986 is gestorven en dat ze toen een zoon had. De omstandigheden van haar dood zijn hem onbekend.
‘De vergeefse wake’ speelt in een afgelegen huis nabij het Afghaanse dorp Usha, wat ‘traan’ betekent. De Russische Lara verstoort de eenzaamheid van de 71-jarige Marcus die er met zijn verwilderde baard uitziet als een afgeleefde profeet. Lara’s broer verdween tijdens de oorlog in Afghanistan en zou Zameen hebben gekend. Ook de Amerikaanse David Town komt in het huis terecht. Hij is een handelaar in edelstenen die een relatie had met Zameen, vlak voor haar dood. De Russische, de Amerikaan en de Engelsman treuren om verdwenen geliefden. Ze doorstonden allen gruwelen die je de adem benemen. Geleidelijk aan vormen ze een familie van dolende geesten. Kloppen ook aan bij Marcus: de jonge, gewonde terrorist Casa die zijn ware identiteit weet te verhullen en de lokale lerares van het dorpsschooltje die de Taliban achter zich aan krijgt.
Aslam heeft de nationaliteiten en agenda’s van zijn hoofdrolspelers wel erg zorgvuldig uitgekozen. Iedereen brengt een flard van het complexe verhaal, van de gewelddadige Afghaanse geschiedenis. Toch doet de set-up niet bepaald geforceerd aan en Aslam neemt de tijd om alles op een organische manier op gang te brengen. In ‘De vergeefse wake’ zijn alle elementen voor een spannend verhaal aanwezig. Aslam heeft het over Al-Kaida-trainingskampen en CIA-operaties. Ook de komst van de radicale Casa in het huis van vrijdenkers levert de nodige confrontaties op. Toch schreef Naslam geen thriller. Hij bracht zijn hoofdrolspelers bij elkaar om te laten zien hoe ingewikkeld oorlogen zijn en hoe moeilijk het is om de keuzes van de betrokken te beoordelen. Volgens Aslam gaan oorlogen nooit echt voorbij. Elke nieuwe oorlog is een voortzetting van een eerder confict. Oorlogen zijn als ‘lavastromen die bovengronds komen nadat ze vele mijlen ongezien onder het aardoppervlak hebben afgelegd’. De angst voor een nieuwe gewelduitbarsting woekert in het lijf van alle betrokkenen. Zelfs in zogenaamd rustige tijden maken imams en lokale strijdheren het de bevolking zo goed als onmogelijk om een normaal leven te leiden.
Drijven deze sombere gedachten Aslam tot wanhopige conclusies? Bepaald niet. Aslam heeft in interviews verklaard dat zijn werk gaat over de vraag hoe we het best onze levens kunnen leiden. Hij is een veel te subtiel auteur om met agendapunten te komen aanzetten. Zijn boeken bieden geen transparante antwoorden. Wel laat hij ons nadenken over wat ons bindt of net scheidt. Hij merkt op ‘dat verhalen afstanden kunnen overbruggen, of dat twee groepen mensen die mijlenver van elkaar vandaan leven soortgelijke heilige mythen kunnen bedenken’. Aslams roman bevat zowel verwijzingen naar de Koran als naar de Griekse Antigone, die haar broer een passende begrafenis wou geven. Aslam zoekt naar overlappingen tussen oosterse en westerse culturen en hij graaft ook in de geschiedenis van Afghanistan en van de mens in het algemeen. Sinds het begin van de mensheid waren er slechts 29 oorlogsvrije jaren op onze planeet. Het is geen vrolijke conclusie. Behalve verhalen en historische inzichten kan ook de liefde troost en begrip brengen. Alle personages zijn kapot van liefdesverdriet maar zonder die pijn zouden hun levens waardeloos zijn. ‘De vergeefse wake’ is dan ook, meer nog dan een oorlogsverhaal, een ode aan de nietsontziende liefde. Wie liefheeft in tijden van geweld, dreigt zijn vingers te verbranden, vooral in een land waar iedereen zijn identiteit angstvallig verbergt. Toch blijven mensen er zich aan de liefde wagen. In Afghanistan waar ‘de lucht zich heeft verdicht tot het spierweefsel van een roofdier, tot been en scheermes’ rest een mens immers niet meer dan de aanraking van een ander.
Over David schrijft Aslam: ‘Het was alsof er een traptree ontbrak, of alsof hij even zijn evenwicht had verloren en dat gevoel de uren, de dagen, de jaren nadien niet meer was kwijtgeraak’. Het is een treffend beeld dat naar de meeste van deze ontheemde figuren zou kunnen verwijzen. Aslam is een groot stilist en sensualist. Hij heeft aandacht voor de geur van tuinbloemen en het lied van zangvogels. Het is niet voor niets dat Marcus een parfumfabriek runde en dat elke kamer in huis in het teken van een zintuig staat. Wanneer Aslam het geluid van vallende handboeien omschrijft als ‘een regendruppel die op een blad valt’ gaat hij voor mij te ver met zijn esthetisering. Meestal zijn de beelden wel raak en minder sentimenteel.
Net als ‘Kaart voor verdoolde geliefden’ is dit een boek dat je niet snel loslaat. Dat Aslam, die op zijn veertiende van Pakistan naar Groot-Brittannië verhuisde, zo een genuanceerd en rijk gestoffeerd beeld van Afghanistan weet te scheppen, wijst op grote klasse.

***

Nadeem Aslam, De vergeefse wake, Mouria, Amsterdam, 367 blz. Oorspronkelijke titel: The Wasted Vigil.