Piedestal
Kabels in de kop

‘Een verlengde oefening in empathie’. Zo noemt de debuterende Samantha Harvey haar prachtroman over een alzheimerpatiënt. In ‘De woestenij’ beschrijft de 34-jarige hoe bij Jake Jameson de lichtjes onherroepelijk doven.

Kathy Mathys

Honderdmiljard zenuwcellen. Het is duizelingwekkend als je bedenkt wat er volgens neurobiologen onder onze schedel huist. Iedere zenuwcel, zo vertellen hersenspecialisten ons, maakt dan weer contact met tienduizend andere cellen. Het mag een wonder heten dat er niet vaker iets misgaat. Hoe onmisbaar en belangrijk non-fictieboeken over onze hersenactiviteiten ook zijn, ze hebben vaak iets duizelingwekkends en ondoordringbaars, alsof je zit te kijken naar de capriolen van een heel behendige tovenaar. Hoe is het om je geheugen te verliezen? Ervaren alzheimerpatiënten paniek of juist vrede, wanneer ze afglijden in de vergetelheid? Tenzij je zelf ziek bent, is het erg moeilijk om je voor te stellen hoe het nu precies aanvoelt. Romanschrijvers proberen ziekte bevattelijker, concreter te maken en Samantha Harvey is dan ook niet de eerste die over alzheimer schrijft. Wat ‘De woestenij’ bijzonder maakt, is dat ze dat doet vanuit het hoofd van de patiënt. Makkelijk is anders, want je hoofdpersonage takelt af en heeft het gevoel dat de kabels in zijn kop één voor één uitgetrokken worden. Toch mag de lezer niet verzanden in een al te warrige brij en moet het verhaal voldoende logisch blijven om het meeslepend te houden. Harvey slaagt daar fantastisch in. Aan het begin van haar roman is Jakes ziekte nog in een pril stadium. Hij herinnert zich excentrieke woorden als ‘moerasrozemarijn’ – een plant uit zijn kindertijd – maar weet niet meer hoe het materiaal van de dikke nek van een piloot heet. ‘Leer?’ vraagt hij zich af. Aan het slot, vier jaar later, herkent hij zichzelf niet meer op foto’s, laat staan dat hij nog weet wie Eleanor is, de schaduw die hem overal volgt. Eleanor is een jeugdvriendin, die haar hele leven al verliefd is op Jake. Als jongeman had Jake geen oog voor haar. Zijn gedachten schipperden tussen zijn echtgenote Helen en de mysterieuze sirene Joy met wie hij even iets had en die hij levenslang zal adoreren. Joy verhuist naar de V.S. en de geliefden van één nacht blijven elkaar schrijven. In zijn herinnering aan die liefdesnacht ziet Jake zich ‘als een kei die is schoongespoeld door de zee’. Het is het enige beeld van zichzelf dat hem werkelijk bevalt.

Braamstruik

‘Alsof je een bal door een braamstruik probeert te schoppen’. Zo omschrijft Jakes arts de steeds moeizamere vorming van woorden, gedachten. Tussen de hersenneuronen ontstaan plaques, een soort klonters die het lastig maken voor neuronen om boodschappen door te geven. Jake moet eraan wennen dat hij zich enkel recente gebeurtenissen en voorvallen van lang geleden herinnert. De middenlange afstand is moeilijker. Herinneringen aan het veen en de zandlopervormige koeltorens, waar hij opgroeide, zijn veel scherper dan die aan zijn latere huwelijksjaren, voor Helens dood. Harvey wisselt fragmenten over de zieke Jake af met herinneringen, waarvan je niet weet of ze wel kloppen. Jake probeert de herinneringen aan sleutelmomenten keer op keer boven te halen, niet omdat ze hem gelukkig maken maar omdat hij bang is alles voorgoed te verliezen. Steeds weer rakelt hij flarden op uit gesprekken met de diepgelovige Helen, die gelukkig was met haar thuis en geen bombastische dromen najoeg. De twee zaten nooit op dezelfde golflengte ; Jake floot Buddy Holly, terwijl Helen citeerde uit het Hooglied. Toch was hun huwelijk geen karikaturale mislukking. Ondanks zijn Joy-obsessie is Jake eindeloos gefascineerd door Helen. Dat maakt van ‘De woestenij’ zo een schitterend, veelgelaagd boek. Net als Jake blijf je die vele herinneringen doorwaden, niet zozeer om elke rafel van het mysterie op te lossen, wel omdat je te doen hebt met Jake. Hij is een licht afstandelijke, niet bijzonder sympathieke man, die veel van zijn naasten kwetste. Toch voel je eindeloos veel mee met zijn verwarring, zijn woede, die Harvey in scherpe details kenbaar maakt. Zo kan Jake zich niet herinneren of hij frambozen lust. Of hij zet een glas aan zijn mond dat al lang leeg is. Van Eleanor, die elke misstap corrigeert, krijgt hij de zenuwen. Ze kijkt naar hem ‘alsof ze in de tuin het gedrag van een das volgt’. Harvey vat Eleanors droeve lot in één zin samen: ‘Ik heb dertig jaar op je gewacht en nu ik je heb, ben je weg.’

Vitaal

Levensbevestigend: dat schrijft men vaak over boeken die eigenlijk gaan over dood en verval. Ondanks de miserie staat het leven erin te schitteren in al zijn schoonheid en glans. Meestal gaat het om een leeg etiket dat uitgevers erop plakken omdat niemand alleen maar over ellende wil lezen. Voor ‘De woestenij’ geldt het echt. Het is een confronterend boek waarin verval, vitaliteit, seksualiteit en dood over elkaar heen tuimelen, net zoals in echte mensenlevens. Harvey heeft het over de entropie die van elk mens ‘een ontmantelde machine’ maakt aan het einde van de rit. Toch is ‘De woestenij’ niet deprimerend of fatalistisch. Harveys glasheldere observaties hebben de stille kracht van een haiku en doen het allerbeste beloven voor deze jonge schrijfster. ‘De woestenij’ kreeg een terechte plek op de Longlist van de Booker Prize en het had zeker niet misstaan op de shortlist. De Engelse leefde twee jaar in Japan en werkte daarna in een wijngaard in Nieuw-Zeeland, waar ze begon te schrijven. Ze werkte lang en hard aan haar debuut. Over dit schrijven in het donker, zonder lezersfeedback, zegt ze: ‘Het is alsof je een monoloog geeft van drie uur en dan hoopt dat iemand begint te applaudisseren aan het eind.’

De auteur: Samantha Harvey (1975) is een Engelse debuterende romanschrijfster.

Het boek: ‘De woestenij’ is een roman over een man die alzheimer heeft.

U kent haar van: haar nominatie voor de Longlist van de Man booker Prize 2009 en de shortlist van de Orange Prize 2009.

Oordeel: één van de toppers van 2009

****
Samantha Harvey, De woestenij, Anthos, 319 blz., 19,95 €
Vertaald door Noor Koch, oorspronkelijke titel: The Wilderness